b)

Mii máinnasteaddjiid maŋisboahttit

Leimme ádjáin (Ándaras Hánssa rohkiin) oaggumin ja munnos lei das sugadettiin buorre astu háladit.

Áddjá máinnasta maid nu soga ja min fulkkiid birra. Son válddahallá olles olmmošálbmoga, geat leat munnje sogalaččat vuosttas, nuppi, goalmmát ja vel njealjátge boalvvas. Muitalus orru bistimin oalle guhká, dolkagoađán ja jearralan:
- Áddjá, gosa ipmašiid mun dárbbašan buot dieid stuorra sohkadieđuid vuosttas, nuppi, goalmmát ja vel njealjátge buolvva oarbmeliin ja vilbeliin?
Áddjá vástida:
- "Mánážan, alccesat don dárbbašat iežat sohkadieđuidat. Oainnát olmmoš, guhte dovdá iežas fulkkiid, dovdá maiddái iežas gieđa návccaid. Dakkár olmmoš diehtá, gokko su sohka lea nanus ja gokko fas headju. Bealgi leat don ieš. Dus lea nana oktavuohta čuvdái, váhnemiiddát bulvii. Vel áhkuidat ja ádjáidat bulvii dus lea čavga čatnasat. Muhto min čárvvát jo loažžagohtet máttarváhnemiid bulvii. Go ain mannat dobbelii ovddit bulvii, de bealggi ja čelkkena veagas gal eat šat nagot loktet menddo lossa gálvvuid. Jos dovddažat buot dán gieđa suorpmaid, de leatge buorre mealgadii dovdagoahtán iežat. Don oainnát iežat soga olbmuin váttuid, mat leat maiddái du iežat ozasge, jos fal dárkilabbot duttožat guorahallat. Muhto dieid seamma fulkkiinnat gal gávnnat alddát vel buriid beliidatge ja iežat buriid attáldagaidat. Du buorit bealit fas veahkehit du dohkkehit headjuvuođaidat alddát."

Dalle nuorran jurddašin ahte áddjá dáidá boaresvuođaiguin hoavrristit ja máinnastit buot máilmmi duššiid. Daid áiggiid gal máinnasteaddji ii Sámis beaggán oalle viissis olmmožin, baicce vel ilmmiid gopmiid dáikin. Vaikke dalle badjel 30-jagi dassái oppa servodat ain máinnasttii birra jándoriid, earenoamážit doaresbeale guovlluin.

Man nu sivas eatnašat eai atnán rivttes máinnasin eará go stáluid, eahpáraččaid, lávarádjá, čáhcerávgga, gopmiid, gorremačča, guržuid ja dien diekkáriid. Várra danin olbmuid mielas máidnasat ja dološ báhkinosku dušše orrot gullamin oktii. Dalle gal ii heiven duohta kristtalaš olbmui máinnastit nu go ii heiven gal juoigatge. Oskku olbmot dávjá dubmejedje máinnasteaddjiid duššiid šoambbisteaddjin.

Ádjá ja eatni máidnasat láidestedje mu girječálli bálgái

Min áddjá gal lei iežas mánnávuođas vásihan máidnasa eará go suddun. Son lei meahcis muosáhan dan buorrin oahpahanvuohkin. Dákko mu mielas min fágačállitge sehtet váldit vára min máinnastanárbbi gáhttemis ja čálgamis. Dat ii sáhte leat dušše čáppagirjjálašvuođa čálliid geatnegasvuohta.

Áddjárohkki bagadalai min ádjubiidis máinnastemiin. Son oahpahii min máidnasiiguin dovdat ealliid ja čilgii midjiide geatnegasvuođaideamet. Min eadni lea áhčis nieida, guhte lea dákko rohtašuvvan viehka olu áhčásis. Eadni láve vel dálge midjiide mánáidasas hállat máinnastemiin. Min mánnávuođas son lávii bargguid válddahallat vaikkeba nu ahte hállagođii midjiide ealliid njálmmiin:
- Dál gal lea jo doamihit gusaid lusa. Dat gullojedje eske lohkamin, ahte dán dálu veagas dáidet leat buot diimmut bisánan, go ná ádjánišgohte.

Oktii logemat jagi dassái leimme etniin gávppašeamen. Moai leimme jo bardán máksinbeavddi ala duobbariid ja dábbariid. Mun roggagohten burssas ruđa máksima várás, eadni fas coggagođii munno gálvvuid sehkkii ja máinnastišgođii:
Áigá dolin gáranas ja gaccepaš leigga mannan meahccái geasehit muoraid heasttain. Guorpmi barddedettiinis gáranas dunttardii:
- "Čulkkut bunnái, galddat bodnái!"
Muhto gaccepaš nággegodii:
- "Ii, izizi bunnái, izizi bunnái! Rissit vuolimužžii."
Dat áitto lánedeigga muoraid nugo gaccepaš gohčui. Rissiid bijaiga vuolimužžii ja daid ala easkka barddiiga galddaid. Ruoktot manadettiin smilčemihtolagas guorbmi gopmánii ja gáranas bealkigođii:
- "Munhan áigon bidjat galddaid vuolimužžii, muhto dus in bállen. Donhan nággegohtet: Ii, izizi bunnái, izizi bunnái, bardu baicce rissiid vuolimužžii! Dás duohko seađát vel donge jáhkkit, ahte nie lánemiin gal guorbmi leaikasa. Eará dat lea dalle go galddat leat vuolimuččas, de rehka gal bissu coahkis ja ceaggut gitta ruoktot."

Nieida guhte gálvvuin válddii mávssu, orui atnimin imašin ja ártegin, go dáppe Sámis ain ellet olbmot, geat astet ja máhttet nie viisáid máinnastit dábálaš árgadoaimmaid gaskkas. Munnje gal boddu ii lean veháge ártet. Aiddo nie eadni leage midjiide mánáidasas hállan ja oahpahan gitta unnivuođa rájes: Máinnastii, jos makkár áššiid.

Eaige máinnasteaddjit Sámis leat velge jávkan, muhto vátnon dat gal leat. Dán áiggi olbmuid máinnastandáiddu gáržudit vieris gielaid ja kultuvrraid oahpahanvuogit, biillat, TV:t, dihtorat, telefovnnat ja buot máilmmi teknihkalaš rusttegat, mat eai astat olbmuid gaskaneaset háladit ja gulahallat.

Gulahallat leage sátni masa čatnasit olu máinnasteami ja dieđiheami gáibádusat. Nu máinnasteaddji go guldaleaddjige dahje čálli ja lohkki maid ferteba áddehallat gaskaneaskka. Čálli seahtá luohttit lohkkái ja jáhkkit ahte dat gal ádde vaikke son ii čilgege visot iige gaccat jurdagiiddis lohkkái uhcabasttiin. Čilgehus goddá lohkki beroštumi muitalussii. Son dovdá ahte čálli ii luohte sutnje, čálus heaitá su geasuheames iige son šat viša lohkat čállosa.

Nu lea máinnastemiinge: guldaleaddjis galgá leat sadji iežas miellagovaide ja jurdagiidda. Oasi máidnasa juonas muitalit láhttemat ja jiena nuppástusat. Diekkár dáiddu čállit galggašedje sirdit čállosa ráđaid gaskii. Dasa čállit buvttehit dušše dalle go ráskejit eret čuoldit cilgehusaid ja luohttigohtet govvádusaide.

Aimo Aikio hálai čakčat 2000 dán seamma sajis, Davvi Girjji čállinsemináras máinnasteami dehálaš gaskaoamis, masa son attii namman mieldiehtu. Juohke guldaleaddjis ja lohkkis leat jo ovddežis gárvvisin iežas dieđut, dáiddut, árvvut, vásáhusat ja vuordámušat vaikko guldaleaddjin livččii dušše golmma jahkásaš mánná. Čeahpes máinnasteaddji ja čálli luohttá dasa ja gealdá máidnasa juona nuppi olbmo mieldieđu ja miellagovaid vehkii.

Dán oktavuođas mun áiggun dál láhttet dego buoretge láibepáhppa. Ovdalaš eske gilden din čilgemis juoidá ja ieš rieman dál dahkat aiddo dan suttu. Muitalan dás min máinnaspersovnnain, mat ain leat Sámis eallimin hui olu olbmuid fárus.

Sámiid dološ mytologiija

Dološ olbmot Sámis jáhkke ahte buohkain lea vuoigŋa: olbmuin, ealliin, šattuin, geđggiin, váriin, jávrriin, jogain, eatnamis, mearas, áimmus, gomuvuođas...

Sámi dološ mytologiija lei luonddu osku, mii lei golmma dását eallima áddejupmi. Noaidegoavddis govvida máilmmi ja oppa gomuvuoda dálá-, vássán- ja boahtteáiggis:

Ipmiliid áibmu
Dán oasis oaiveipmilin lea Dearpmes

Eallevaččaid áibmu
Dán oasis oaiveipmilin lea Beaivi

Jábmiid áibmu
Dán oasis oaiveipmilin lea Máttaráhkku

Ibmiliid ja eallevaččaid áimmuid gaskkas earru lea nu stuoris ahte dábálaš olmmoš ii sáhte doallat oktavuođa ipmiliid áibmui eará go oaffaruššamiin. Dušše siidda noaiddis (šamána) lei dáidu gulahallat ipmiliid áimmu ipmiliiguin. Dábálaš olbmot oaffarušše sieidesajiin, amaset oažžut ipmiliid moari alcceseaset lihkuhisvuohtan. Sieiddit ledje geađggit, sullot, várrečohkat ja eará earenoamáš eanamearkkat. Olbmot maiddái atne sieidečuolddaid.

Eallevaččaid ja jábmiid áimmuid gaskkas ii lean nu stuorra earru. Dábálaš olmmoš maid sáhtii deaivvadit jábmiid áimmu ipmiliiguin. Dat sáhtte almmustuvvat eallevaččaid áibmui dahje olmmoš ieš sáhtii fitnat jábmiid áimmus sihke gozedettiinis ja oađedettiinis.

Sápmelaččaid dološ oskku mielde paradiijas lei sáivu, mii lei gul máŋggabotnatjávri dego mat Báišduoddara Luobmošjávri, mii lea Gáregasnjárgga Áilegasa lahka (Áilegas = heiliga = bassi). Diet guovllu lea muduige leamašan dološ sámiide bassi, doppe leat guokte Basejávrri, Basejohka, Suttesjohka ja Luobmošája, mas ipmilat leat máilmmi luovvama álggahan.

Ipmilat ja hálddit

Luonddu ipmilat ledje almmolaš ipmilat, geat ráđđejedje oppa gomuvuođa, násttiid, guovssahasaid, mearaid, eatnamiid, váriid, jekkiid, jávrriid, jogaid, šattuid, ealliid, olbmuid ja buot earáge almmis ja eatnamis.

Dearpmis, áddjá, anárašgillii äijjih, hovregállis...
(veardádussan suopmelaččaid Ukko ylijumala)
Dearpmis čájeha fámuidis ee. bajándálkin. Vuhtto vel otnege báikenamain Dearpmesvárri, Ádjásuolu, Ádjájávri...

Áhkku, Dearpmisa eamit ja su muitun leat báhcán báikenamat: Áhkovárri, Áhkojávri, Áh'guoika, Áhkojohka...

Beaivi, álgofápmu mii čuohcá maiddái eará ipmiliidda

Birgejumi ipmilat suodjaledje olbmuid áigáiboađu ja birgenlágiid:

Biegga-almmái mearreda, gos guovllus bieggá. Dakko gulai maiddái luonddu dahje almmolaš ipmiliid jovkui. Muhto ráđđii maiddái gottiid jođu ja danin lei hui dehálaš birgenlági ipmil, namalassii goddebivddu ráđđejeaddji. Anárjávrri oarjjabealde skihččá TV-stivli Bieggaoaivvi (Tuulispää) alde.

Čáhcealmmái ráđđe guollebivddu.

Leaibealmmái ráđđe eará meahccebivddu, muhto ii goddebivddu.

Mánnu čuohcá máŋggaláhkái veaháš gudege birgenláhkái; goas lea buoremus čuohppat gámasuinniid, njuovadit, oaggut, gárdut...

Vearaldenalmmái ráđđe ollislaččat buot olbmuid birgenlágiid.

Servvodaga ipmilat ráđđejedje olbmuid gaskavuođaid ja servvodaga doaimmaid:

Ráđđenáhčči maiddái ipmil ja jubmel...

Ráđđenáhkká ovddibu eamit

Ráđđenbárdni ovddibuid bárdni

Ráđđennieida ovddibuid nieida, maiddái Ránánieida

Jábmiid áimmu ipmilat maid ráđđejedje olmmošgaskavuođaid. Dat veahkehedje ja rávvejedje olbmuid čoavdit vuorrádusaid ja buncaraggáid, mat siiddas bohciidedje olbmuid gaskii.

Máttáráhkku várjala oppa olmmošservodaga

Uksáhkká várjala goađi, olbmuid ruovttuid uvssa, ealliid ja lottiid besiid

Sáráhkká suodjala eatniheakka rájes nieidamánáid ja nissonolbmuid oppa eallinagi. Várjala riegádahttimiid.

Juksáhkká suodjala bivddu ja várjala gándamánáid ja albmáid eatniheakka rájes oppa eallinagi. (juks, juoksa, dálá sámegillii dávgi, suomagillii jousi)

Mo olmmoš riegádii dološ oskku mielde?

Ráđđenbárdni addá sielu Máttáráhkkui, guhte duddjo sillui ohki ja addá dan Sáráhkkái. Sáráhkká lágiida silolaš ohki nissonolbmo mánnágoahtái, dikšu dan gitta riegádeami rádjai ja várjala vel dan maŋŋáge oppa eallinagi, ná lei riegádan nieidamánná.
Muhto go ohki lei jo nissonolbmo mánnágoađis, de sáhtiige boahtit Juksáhkká, guhte dikšugođii gándaohki dassážii go fas Sáráhkká bodii sárrat/luoitit nissonolbmo mánás. Riegádusa rájes fas Juksáhkká válddii gándamáná iežas várjalussii ja suodjalii su oppa eallinagi.

Suodjaleaddjit, diehttit ja bassiveahka adde olbmuide váttisvuođain dávjá niegu bokte ráđi. Ráđđejit jábmiid áimmus ja várjalit olbmuid, ealliid ja šattuid.

Boaššoáhkká várjala goađi boaššu, vai doppe livččii ovtto borramuš ja opmodat seillošii.

Gieddegeašgálgu rávve čoavdit váttisvuođaid ja gohcá servodaga morála

Bassiolbmot, ovddeš diehttit, noaiddit, sealge-eatnit ja buoredeaddjit. Bassiveagas sáhttet leat eanetge govat noaidegoavdásis. Dát joavku rávve olbmuid ja gohcá servodaga olmmošvuođa.

Hálddit ja máinnaseallit dahje máinnasfuođđut várjaledje ja dikšo olbmuid ja gohce servodagas olmmošvuođa ja olbmuid láhttemiid.

Áfruvvá meara háldi, guhte sáhttá leat maiddái heavvanan nissonolbmo veaiga. Dát háldi lea Skandinávalaš luoikkasfuođđu

Čáhkalakkis gáldoháldi, geas leat silba- ja golleruđat dievva oaivvi ja čoavjji. Dát háldi lea hui stoahkkái ja danin dan sáhttáge bivdit vaikke nuvttohiin.
Olmmoš čalgada gápmaga čáhcerádjai, nuollá vuoddaga ja bárggeša gežiin čiehkáda miestaga duohkái vuordit.
Čáhkalakkis áicá gápmaga, čákŋá dan sisa. Čohkohallá ja duhkoraddá vuoddagiin. Maŋážassii giessagoahtá vuoddaga iežas birra ja bulljarda:
- Mun giesan ja giesan, fas giesan ja ohpit giesan.
Nu dat giesada dassážii go oidnosii lea báhcán dušše dan oaivi. Dál olbmos lea hui álki fáhtet dan. Ii leat eará go leahkkut dan oaivvi ja čoavjji árdnaluŋkkáid. Muhto olmmoš ferte muitit, go váldigoahtá dan ruđaid ahte visot rivvemiin olmmoš oažžu badjelasas vuovdnáivuođa garrudusa ja heajos lihku.

Čáhcerávga čázi háldi, guhte lea čáhcái heavvanan olbmo veaiga, gáđašta ealli olbmuid. Dat hui mielas válddašii čázevuollái ealli olbmuid, earenoamážit mánáid, go dain lea ain ovddas guhkes eallin, man dat rivve alccesis. Čáhcerávga lei dološ olbmuid mánnágeahčči, muhto dat gal lea čeahppi oaidnit ain dálá mánáidge.

Čáráhus lea háldi, mii givssida olbmuid niegus. Dat lea olbmui sihke veahtun ja boalgan. Dan nama atnet maiddái láivves garrudansátnin:
- Čivgačáráhusat boahttet dálánaga gáddái, eret heajos jieŋaid alde ja vajot!
Dalle mánát leat váhnemiiddáseaset sihke heahtin ja heahpadin, nuppiid sániiguin mánát čáráhallet váhnemiid.

Deattán lea háldi, mii čohkká ihkku oađđi olbmo ratti alde muhtin ealli dahje lotti hámis. Dat niegadahttiha váivves nieguid, stirdoha, oađiha heittogit dahje doalvu olbmos nahkáriid oalát. Dakkár olmmoš lea deddon.

Eahpáraš lea háldi, mii suodjala ja várjala mánáid. Eahpáraš lea goddon máná dahje vuolggahuvvon ohki vuoigŋa dahje veaiga, mii čierru meahcis ja oainnahallá olbmuide álás mánnán. Dat sáhttá leat vašis, go ieš ii beassan eallit ja danin dat hálida mávssahit ealli olbmuide iežas goddima.
Eahpáraš muitala olbmuide maiddái dál eallevaš mánáid dilis. Jos dat oidno dahje gullo, de dat muitala ahte olbmot verrošit ja sordet soames máná dahje muhtin mánáid. Noaidi ferte vuolgit viežžat dieđu, manin Eahpáraš čierru. Go sivva čielggai, de vearrivuođa galggai njulget ja bahádahkki ráŋggáštit, vai Eahpáraš jaskkoda.
Kristtalaš oskku rájes Eahpáračča jaskkodahttigohte gasttašemiin.

Ganeš - Ulda - Gufihtar lea háldi, mii eallá eatnanvuolde. Dat leat albma olbmo hápmásaččat. Guođohit eatnanalde bohccuideaset, muhto maiddái gusaid, sávzzaid ja gáiccaid. Sáhttet oainnahallat muhtin olbmui. Jos olmmoš háhppeha bálkestit niibbi, ruda dahje muhtin eará metállagálvvu ealu badjel, de son oažžu dalle opmodaga alccesis dan ráje go su iežas ja niibbi gaskii leat báhcán bohccot. Gufihttariid ealus leat dávjá olu muzehat dahje gappat. Dát háldi adnui čilgehussan, jos muhtin báifáhkka rikkui.

Jos fas muhtimis bulii goahti dahje stohpu ja vaikkeba opmodat muđui duššai, de čilgehussan máinnastuvvui ahte olbmot ledje ceggen goađi dahje dálu Gufihttariid orohaga ala.

Jos mat olmmoš skihkahisvuođain ja hoahpuiguin šávge eatnamiid duoldi čázi, de das gal eatnama vuollásaš ássit suhttet ja mávssahit. Lágidit olbmui roassu dahje muđui su eallimis dolvot lihku.

Kristtalaš oskku váikkuhusa geažil máinnastuvvo ahte Gufihttarat leat Áttánis ja Evás dat mánát, geaid soai heahpadis čiegaiga eatnanvuollái, amas Ipmil oaidnit, man olu sudnos leat buohkanassii mánát.

Nilla Outakoski mielde Lars Levi Laestadius lei ieš sápmelaš ja dovddai sámiid mytologiija. Danin Laestadius máhtiige addit min máidnasiidda ja hálddiide bahábeaggima, vai sápmelaččat dain luobašedje.

Gobmi lea jápmán olbmo vašánis vuoigŋa, mas ii dieđe, manin dat lea suhttan. Dat sáhttá leat goddon dahje muđui eallimis rivvehallan ja sordojuvvon olbmo veaiga, guhte hálida gillámušaidis mávssahit earáide.
Kristtalaš oskku čuozai maid dán háldái ja attii dasa ahkidis beaggima ja dan dihte jaskkodahttigohte gopmi muoldda suhppemiin.

Gorremaš / Guoržžu lea romis, duolva ja stuorra háldi, mii balddáhallá mánáid, amaset vuolgit lobihis mátkkiide. Nu maiddái dat lei mánnáoaidni ja muđuige gozii siiddas olmmošvuođa.
Olmmoš ii ožžon sávvat nubbái bahá. Jos sávai siidaguoibmái vaikke heajos boazolihku, de oaččuige ieš badjelasas gorremačča vuoiŋŋaid iige šat bivvan olgun, muhto gárttai náđđut goahtái.

Háhtežan lea háldi, mii ráđđe ijabeale eatnamiid ja galbmasa fámuid. Dat suodjala luođu gottiid, divrriid ja heajos vuoiŋŋaid. Dan áirras lea háhtežandivri.

Háldi lea geađggi, vári dahje muhtin eará eanamearkka vuoigŋa. Vuhtto ain dálge báikenamain Hálddečohkka, Áltá (Stuora Háldi) ja Raisduoddara Háldi.

Jiehtanas lea Skandinávalaš luoikkasfuođđu ja lea gul stuoris, bahá ja doavki.

Lávaráddjá / Láváráhkku lea háldi, mii orru stuorra geađggi duohkin, miestagiid siste dahje gámaskukkas, nugo min mánnávuođa ruovttus.
Dat luoktudahttá ja guossoha mánáid, go dat čiehkkádit suhtadit. Go suhtadan mánná máhcai, de ollesolbmot jearraledje:
- Maid gussot Láváráhkus?
- Dálgo don jo gerget Lávárádjá gámareašmasiid gaskkašeames?

Lottežanáhkku lea luođu háldi, mii ássá bárpmus. Divrrit ja bárbmolottit mannet dan lusa čakčat gehččui dálvvi boddii.

Lottežanolbmot ja -álbmot / Állanguhkkosaš olbmot ja -álbmot leat hui uhca hálddit, mat várjalit máŋggaláganiid. Veardádussan sáhttá atnit suopmelaččaid kääpiö ja peukaloinen. (Nils Holgersons underliga resor - Peukaloisen retket - Lottežan Niillasa mátkkit)

Luhtat bahávuoigŋa lea Stálu gálgu, mii láhtte dego Stállu, mas muitalan veaháš maŋŋelaš.

Máddu lea háldi, mii lea buot ealliid šlájain. Máddu boahtá bealuštit maŋisboahttiidis, jos muhtin daid biinnida. Cubbomáddu bealušta cubbuid.

Máisá lea spiiriid háldi, man sáhttá doallat dobbelabbos ja buori mielas njálgga hádjasuinniiguin. Máisá dájuha nuorra gánddaid ráhkásmuvvat guođohanvuorus alccesis, vai spiret besset speadjat ealu. Máisá maiddái čádjida ollesolbmo illástit gándamánaid seksuálalaččat.

Njávežan lea háldi, mii ráđđe beaivvebeale eatnamiid ja lieggasa fámuid. Dat suodjala lojes bohccuid ja buorrevuoiŋŋaid.

Roahcu čádjida olbmuid illástit seksuálalaččat nieidamánaid ja nissonolbmuid.

Rohttu lea jábmima áirras ja dávddaid háldi, mii oidno čáhppes bussá dahje roahtu hámis. Dán fámu olbmot dahket duššin čolgademiin golmma geardde gurotbeali oalggi badjel.

Ruoidná lea háldi, guhte orru mieska stohkis. Jos buvttii goahtái boaldinmuorran suston stohkiid, de Ruoidná beasai mieska muoraid fárus goahtái ja buvttii dávdda soapmásii, guhte sotnagođii ja buohccái.

Skáimmadas lea guliid ja guollečáziid háldi, mii oidno guovtte čoarvvat guollin. Skáimmadas moaráska, jos čáziid alde dahje čáhcegáttis doallá vála ja huiká duššiid dihte. Skáimmadasa suhttu soažžu, go dasa oaffaruššá lotti bierggu.

Skoarru lea háldi, mii dahká meahccebivdui heajos lihku. Skoarru lea maiddái gáđášvuoda háldi, man fámuid sáhttá caggat muorrasieiddain. (Veardit Guržui!)

Skuŋka lea háldi, mii livkkiha bussá dahje beatnaga hámis. Dat orru uvnna dahje geađggi duohkin. Veardádussan sáhttá atnit maiddái suopmelaččaid mörkö. Skuŋka muitala ahte mánát leat baháid bargan.

Smiergáhttu / Bára lea háldi, mii várjala šibihiid ja ruovttu ealliid. Jos olmmoš funet dikšu ja bávččadahttala ealliid, de Smiergáhttu boahtá bealuštit ja mávssaha ealliid beales. Suopmelaš mytologiijas lea seamma hálddis namman para.

Stállu / Juovlastállu lea stuorra, rábmás, jallas ja vuovdnás háldi, mii earenoamážit seavdnjadin juovllaid áiggiid vuodjá ráidduin, mas leat vuojánin luođu eallit. Jos dat biertaluvvet goađi rieja dihte, de stállu gal suhttá njavččiha sisa ja coggá sehkkii maid geargá, vaikko mánáid, jos funet geavvá.

Dalle maid Stállu suhttá ja njavččiha goahtái baháid bargat, jos miehtá šilju leabbájit sabehat, smáhkut dahje duhkorasat. Sáhpán, mii ruohttá Stáluráiddus ovddimuččas, ii beasage gálvvuid badjel. Oppa ráidu bisána, Stállu suhttá, čákŋala goahtái, rokkasta ozas ruovdebohci ja njamista dainna muhtimis vuoigŋašiid eret oaivvis.

Mánoheahppin dahje geamádahkan Stállu čiehkáda čierastanluohká vuollái duostut čierastalliid. Ná máinnastuvvui, amaset mánát heajos čuovgga oidnosis čierastit sorbmái.
Stállu maid lei dološ olbmuide mánnágeahčči ja olmmošvuođa gohcci. Dat sáhttá leat vaikko gos, gitta násttiid rájes lea Stállu, man namma lea Riibmagállis. Dat riide Almmisarvváin ja čohkohallá dan sehpeda alde.

Stálus ja Gufihttariin leat dálá sápmelaččat máinnastan eanemus. Stállu lea borran jo olu hálddiid ja loahpaid vel leat Gufihttarat čiehkan eatnanvuollai.

Veaiga lea hápma, mii oidno olbmo iežas hámis dahje su irggi, moarsi, eamida, isida, fuolkki, ustiba dahje vašálačča hámis. Hápma geažiha ahte olbmui čuohcá farga muhtin fearán hui apmasit dahje eartnjehasat. Veaigga sáhttá oaidnit maiddái iešdáhtuin, go diiddástallá. Muhtimin Veaigga oaidná vuorddekeahttá. Dat sáhttá oidnot gos beare ja makkár fal oktavuođas. Gean Veaiga oidno, dan birra dat muitala juoidá. Sáhttá maiddái leat jápmasága áirras.

Vuovru lea stuorra háldi, mii lea issoras bahádáhtolaš. Dat boahtá ihkku goahtái ja jos goađis ii leat čáhci, de njamista ruovdebohciin muhtin oađđis vuoigŋašiid eret oaivvis.
Dán áigái Stállu lea váldán badjelasas doaimmaid, mat ovdal gulle Vuovrobalddonassii.

Čoahkkáigeassu

Máinnas lea čuvvon mu hui máŋgga hámis oppa eallinagi gitta dássážii. Min ruovttu gámaskukkas Seitalis orru ain mu mielas Lávaráddjá, Deatnogáttis vuodgŋá Čáhcerávga vel ja giettis lávejit čuntut cubbomáttu maŋisboahttit. Ain dálge mánnávuođa muittut gohccáhit munnje máinnasskihpáriid ja hálddiid meahcis váccedettiinan, bárbmolottiid vižardeami guldalettiinan, dola njuoršuma lieggasis čohkkádettiinan, eahketroađi ivnniid girjjátvuođa geahčadettiinan.

Dološ olbmuid oahpahanvuohki ii lean dáguhit ja čilget máná njuni ovddas, man váralaš bastilis niibi sáhttá leat. Eaige sámit maiddái máná gieldán ávjoniibái guoskamis. Baicce vel álge suinna dakkár bargui, mas adnui bastilis niibi. Das barggadettiin sii máinnastedje niibbis dego dat livččii lean ealli, vaikke jearaldagas leige jápma gálvu. Máinnas attii niibái vuoiŋŋa ja seammás olbmot hárjehedje máná atnit váralaš vearjju bargoneavvun ja alccesis veahkkin. Nie mánná ieš hárjánii váruhit ávjju ja oahpai vuollat niibbiin nu ahte ii čuohpadan ja najadan suorpmaidis háviide.

Máidnasa oahpahanvugiin hálddit huksejit olbmo sisa áddejumi ja mánná ieš oahppá várjalit iežas, go ollesolbmot luhttet su dáidduide govahallat ja áddet ieš. Lágat, mearrádusat, gohččumat, gildosat ja čilgehusat leat olbmo olggobealde, eaige dat doala deaivása dakkárii guhte ohcá dušše čalmmi veala ja verroša dalán go oažžu liibba.

Statistihka guorahallan vugiin olbmos lea gaskamearálaččat buorredilli go sus lea oaivi jiekŋudanskáhpes ja juolggit steaikauvnnas. Ná unnán nummirdiehtu berošta olbmo dovdduin, vásáhusain ja vuordámušain. Muhto máinnasteapmi deattuha olmmošvuođa. Máinnastemiin mánná dovdagoahtá ahte skire ii leat dušše skire, das lea vuoigŋa, maid biologiija fágadiehtun ii oppa duohtange dovddas.

Dás lean dál logahallan eatnaša min mytologalaš ipmiliin, suodjaleaddjiin ja hálddiin, maid lean roggan čuovvovaš gálduin:

- Mu mánnávuodas eatnis ja ádjás gullan máidnasat
- Annukka ja Sámmol Aikio: Girdinoaiddi bárdni WSOY 1978
- Erkki Itkonen: Inarinsaamelaisia kielennäytteitä, S-U seura Helsinki 1992
- T. I. Itkonen: Suomen Lappalaiset II (siiddut 313-315) WSOY 1948
- Terho Itkonen: Uskomus-, tarina- ja satuaineistoa Tenon varresta S-U seuran Aikakauskirja 71 - 1971
- Nils Jernsletten & Ørnulf Vorren: Romssa Universitehtas logaldagat gidda lohkanbaji áigge 1978
- A. V. Koskimies ja T. I. Itkonen: Inarinlappalaista kansantietoutta, S-U seura Helsinki 1978
- Nilla Outakoski: Ságastallan Roavvenjárgga girjerájus jahkemolsašumi 1975 ja 1976 áiggiid
- Paavo Ravila: Reste Lappischen Volksglaubens, S-U seura Helsinki 1934
- J. Qvicstad: Lappiske eventyr og sang, Oslo 1927
- Pekka Sammallahti: Logaldagat Oulu Universitehtas 1978-1981 jagiid áigge
- Johan Turi: Muitalus sámiid birra